COVID-19 en kanker

Laatste update: 3-6-2020 23:00

Daling in aantal diagnoses 

In week 2 tot en met week 8 was het aantal door PALGA gemelde nieuwe kankerdiagnoses stabiel. Vanaf week 9 daalde het aantal kankerdiagnoses sterk. Bij huidtumoren uiteindelijk met meer dan de helft, bij de andere tumoren met ongeveer een kwart. Doordat week 16 en 18 vanwege Paasmaandag en Koningsdag een werkdag minder hadden is het aantal diagnoses in die weken lager dan in de omliggende weken. Dat effect wordt elk jaar waargenomen en het lage aantal diagnoses in week 18 en 19 is daardoor deels verklaarbaar.

De daling komt mogelijk doordat mensen tijdens de COVID-19-crisis minder snel met klachten naar de huisarts gaan, samen met een stagnatie van het verwijzingsproces naar het ziekenhuis en uitgestelde diagnostiek in het ziekenhuis. In week 14 en 15 deden diverse media een oproep aan mensen met klachten om zich wel bij de huisarts te melden.

De grootste daling wordt gezien bij huidkanker, maar vanaf week 15 is er weer een stijging. Het meest voorkomende type huidkanker is het basaalcelcarcinoom dat vanwege de grote aantallen niet in de bovenstaande grafieken is meegenomen. We zien bij basaalcelcarcinoom echter hetzelfde beloop als bij andere vormen van huidkanker. De meeste gevallen van huidkanker zijn niet levensbedreigend en komen voor bij ouderen die huisartsbezoek mijden vanwege angst voor COVID-19. Ook bij prostaatkanker is de daling groot. Het aantal diagnoses is gedaald tot ongeveer 70% van het gebruikelijke aantal. Bij kanker van de urinewegen is de waargenomen daling het kleinst.

Bevolkingsonderzoeken

Op 16 maart (week 12) zijn de bevolkingsonderzoeken voor borst-, baarmoederhals- en darmkanker stopgezet. Meestal zit er twee tot zes weken tussen het bevolkingsonderzoek en de pathologische bevestiging van de tumor. Bij borstkanker is na huidkanker de grootste daling zichtbaar van alle tumoren. Omdat deze daling het sterkst is bij vrouwen van 50-74 jaar (de leeftijdsgroep die voor het bevolkingsonderzoek wordt uitgenodigd), is deze daling waarschijnlijk het gevolg van het stopzetten van het bevolkingsonderzoek. Bij het bevolkingsonderzoeken baarmoederhalskanker worden met name voorstadia worden gevonden en hiervan is op korte termijn geen zichtbaar effect te verwachten op het aantal diagnoses. Bij het bevolkingsonderzoek darmkanker worden zowel veel voorstadia als T1-tumoren gevonden. Bij darmkanker is vooralsnog geen duidelijk effect waarneembaar. De Taskforce Oncologie heeft op woensdag 6 mei geadviseerd om binnen de kaders van veiligheid voor patiënt en zorgverlener en in het perspectief van de capaciteit en continuïteit van zorg met voorrang de bevolkingsonderzoeken weer op te starten. Op maandag 11 mei maakte het RIVM bekend dat de bevolkingsonderzoeken gefaseerd weer op worden gestart. 

Aantal nieuwe kankerpatiënten

In onderstaande grafiek wordt het aantal nieuwe kankerpatiënten (invasieve kanker) per maand in 2020 vergeleken met het aantal nieuwe kankerpatiënten per maand in de periode 2011-2019. De lichtblauwe band geeft de spreiding weer in de periode 2011-20019. Om voorlopige cijfers uit 2020 te kunnen vergelijken met de voorgaande jaren is een iets andere selectie gemaakt dan in de andere grafieken in dit artikel: alleen pathologisch bevestigde eerste invasieve tumoren zijn meegenomen. Omdat van één ziekenhuis geen voorlopige cijfers worden verkregen is dit ziekenhuis geheel uit de vergelijking weggelaten. Doordat het absolute aantal kankerdiagnoses in Nederland door de tijd toeneemt als gevolg van bevolkingsgroei en vergrijzing, is de verwachting dat het aantal diagnoses per maand in 2020 aan de bovenkant of boven de blauwe band zou hebben gelegen, zoals het geval is in januari (er boven) en februari (aan de bovenkant). In maart en april daarentegen is het aantal nieuwe kankerpatiënten duidelijk lager dan in voorgaande jaren. 

Monitoring

Niet alleen diagnostiek is uitgesteld, maar ook daar waar uitgebreide ingrijpende behandelingen, die druk leggen op de reeds overbelaste capaciteit van de zorg of de IC, of behandelingen waar de afweer van de patiënt wordt beïnvloed (bijvoorbeeld chemotherapie) wordt uitstel gezien. De gevolgen van de COVID-19-crisis op het aantal kankerdiagnoses, behandelpatronen en uiteindelijk ook de uitkomsten zal IKNL monitoren, in samenwerking met Dutch Hospital Data (DHD), en in nauwe afstemming met de partners van de landelijke Taskforce Oncologie en de Nederlandse Zorgautoriteit. Met overzichten vanuit de Nederlandse Kankerregistratie draagt IKNL bij aan het in kaart brengen van uitgestelde oncologische zorg.

Voorlopige diagnoses

De huidige cijfers betreffen voorlopige diagnoses uit het Pathologisch-Anatomisch Landelijk Geautomatiseerd Archief (PALGA). Bij een vermoeden op kanker wordt vaak een biopt of een cytologische punctie genomen op basis waarvan de patholoog beoordeelt of er sprake is van kanker. Bij een deel van de kankerpatiënten wordt de diagnose pas gesteld als na een operatieve ingreep tumorweefsel naar de patholoog wordt gestuurd. Bij 5-10% van de patiënten wordt geen biopt, punctie of operatie gedaan. Deze zogeheten ‘klinische diagnoses’ worden pas later door de ziekenhuizen via DHD aan de Nederlandse Kankerregistratie aangeleverd en zijn in deze voorlopige cijfers nog niet meegenomen. Om een goed beeld te geven van de impact op de zorg zijn herhaalde diagnoses van tumoren bij dezelfde patiënt meegenomen, zoals borstkanker links en rechts, en herhaalde plaveiselcelcarcinomen van de huid. In deze voorlopige cijfers zitten ook diagnoses van een aantal niet-invasieve tumoren die normaal gesproken niet mee worden gerekend bij de incidentie van kanker. 

Tijdslijn

• Week 9, donderdag 27 februari: bevestiging 1e patiënt met COVID-19 in Nederland.
• Week 10, zondag 8 maart: 1e week na bevestiging eerste geval COVID-19 in Nederland. Opschaling IC nodig, waardoor prioritering in ziekenhuizen.   
• Week 12, maandag 16 maart: tijdelijke stopzetting bevolkingsonderzoek borstkanker, darmkanker en baarmoederhalskanker door RIVM in opdracht van het ministerie van VWS. 
• Week 14 en 15: Oproep in media om naar huisarts te gaan met klachten, met als eerste 3 april in de Volkskrant en op 10 april een gezamenlijk persbericht van kankerorganisaties. 
• Week 16, vrijdag 17 april: NHG nieuws geleidelijk hervatten zorg aan niet-coronapatiënten
• Week 20: op maandag 11 mei maakte het RIVM bekend dat de bevolkingsonderzoeken gefaseerd weer op worden gestart. Het bevolkingsonderzoek darmkanker start medio mei als eerste. Het bevolkingsonderzoek borstkanker start medio juni. Het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker start begin juli weer op. Zie ook de FAQ van het RIVM. 

Beperken van de impact

IKNL presenteert deze cijfers samen met de Taskforce Oncologie. De partijen die hierin vertegenwoordigd zijn, zetten zich in om samen de impact van de coronacrisis voor patiënten met kanker zoveel mogelijk te beperken. De Taskforce Oncologie wordt gevormd door de Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties (NFK), Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen (NVZ), de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU), het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG), de Stichting Oncologische Samenwerking (SONCOS) (die de Federatie Medisch Specialisten, FMS, vertegenwoordigt) en Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL).

Neem voor vragen contact op met woordvoerder Akke Albada, 06 18 41 86 67.