COVID-19 en kanker

Terugblik op de pandemie en lessen voor de zorg van vandaag en morgen

COVID-19 en kanker in Nederland

Tussen september 2020 en februari 2023 werden binnen het COVID-19 programma van ZonMW en het landelijke project 'COVID en kanker in Nederland' tientallen studies verricht om het effect van de pandemie op de oncologische zorg in kaart te brengen én hiervan te leren. Dit zijn de belangrijkste conclusies.

1. Impact beperkt gebleven

Behalve een flink dip in diagnoses gedurende de eerste golf van de pandemie is de impact van COVID-19 op de behandeling en diagnostiek van mensen met kanker beperkt gebleven. Dat is een groot compliment aan beleidsmakers en zorgprofessionals die alle mogelijkheden hebben ingezet om mensen met kanker zo goed mogelijk te helpen, ondanks de omstandigheden.

2. Blijf benadrukken: kanker wacht niet

Tijdens de eerste COVID-19 golf was een sterke daling te zien van het aantal kanker gerelateerde klachten dat gepresenteerd werd aan de huisarts. Tussen maart en juni 2020 meldden zich 34 procent minder mensen met aan kanker gerelateerde symptomen. Publieksinformatie die het belang van presentatie aan de huisarts onderstreept is dus van groot belang. Kijk hierbij zo gericht mogelijk, zodat de boodschap de juiste mensen (degene met relevante alarmsymptomen) treft.

Campagnebeeld 'Kanker wacht niet tot corona voorbij is', ingezet tijdens de eerste golf van de COVID-19 pandemie

3. Gerichte ondersteuning huisarts

Huisartsenpraktijken hebben moeite gehad met het handhaven van adequate kankerdiagnostiek tijdens de pandemie, met name voor patiënten en kankersoorten die extra kwetsbaarheid met zich mee brengen. Bij longkanker en darmkanker lijkt vertraging te zijn opgetreden in de verwijzing voor diagnostiek. Dat kwam door de focus op COVID en bemoeilijkte communicatie en onderzoek. Gerichte ondersteuning voor huisartsen (in overleg met het Nederlands Huisartsengenootschap (NHG) en de Landelijke Huisartsen Vereniging) tijdens een pandemie of soortgelijke crisis is van belang om de hoeksteen van ons gezondheidsstelsel te handhaven.

4. Minder diagnoses door stopzetten bevolkingsonderzoek

Tijdens de eerste golf van de COVID-19 pandemie lag het aantal kankerdiagnoses gemiddeld 20-25 procent lager dan gebruikelijk. Bij huidtumoren daalde het aantal diagnoses zelfs met meer dan de helft. Naast de terughoudendheid voor huisartsbezoek is het tijdelijk stopzetten van de bevolkingsonderzoeken hiervan de belangrijkste oorzaak. Nadat de bevolkingsonderzoeken weer startten nam ook het aantal diagnoses weer toe, bij darmkanker was sprake van een inhaalslag. De impact van het tijdelijk stopzetten lijkt beperkt gebleven, hoewel dat op individueel niveau natuurlijk kan verschillen.

diagnoses

5. Minder bestralingen

Na advies van de NVRO werden behandelingen ingekort, zodat patiënten minder vaak naar het ziekenhuis konden. De totale dosis die de patiënten kregen toegediend bleef gelijk, maar per afzonderlijke behandeling werd meer toegediend, waarmee de behandelschema’s korter waren. Patiënten met prostaatkanker gingen bijvoorbeeld vijf keer naar het ziekenhuis voor een bestraling, voorheen was dat 30 tot 35 keer.

6. Blijf video- en teleconsult meer inzetten

Door de gedwongen afstand werd videoconsult vaker ingezet, en de Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties peilde bij patiënten en zorgprofessionals wat hun ervaring daarmee was. Videoconsult kan vaker ingezet worden, maar vraagt wel om investering in de ondersteuning van patiënt en professional, met extra aandacht voor ouderen en lager opgeleiden. Vooral controleafspraken lenen zich voor videoconsult, waarbij het belangrijk is patiënten de keuze te bieden en hybride te werken.

De oncologische zorg blijkt erg flexibel: maak daar gebruik van

Om de druk op de zorg te ontlasten hebben onder andere de Nederlandse Vereniging voor Medische Oncologie (NVMO), de Nederlandse Vereniging voor Chirurgische Oncologie (NVCO) en de Nederlandse vereniging voor Radiotherapie en Oncologie (NVRO) begin 2020 alternatieve behandelstrategieën opgezet voor diverse kankersoorten, welke snel werden opgevolgd wanneer dat nodig was. Dit laat zien dat implementatie van handreikingen in crisistijd heel snel kan worden gerealiseerd. Naast de versnelde implementatie van richtlijnen werd flexibiliteit binnen de gehele oncologische zorg gezien: in de organisatie van huisartsenzorg, bij de uitwisseling van informatie en er kon gehandeld worden om of over de financiële schotten van zorginstellingen heen. De zorgsector, zowel de eerste- als de tweede lijn, staat in toenemende mate onder druk. Het is de hoop dat met de huidige ontwikkelingen en met de ervaringen uit de COVID-pandemie de sector in staat blijft (en nog meer wordt) om inventief en flexibel naar de inrichting van zorg te kijken.

Monitor oncologische zorg: effecten per tumorsoort

Tijdens de pandemie monitorde IKNL samen met DHD de diagnostiek en behandelingen van kanker. In de monitor oncologische zorg zijn de effecten van kanker in het algemeen, maar ook tumorspecifieke effecten te zien. De monitor is doorontwikkeld tot een tool die zich nu niet alleen op de effecten van COVID richt maar inzicht geeft in het vóórkomen van kanker en de zorg voor de kankerpatiënt.

Kennisproducten

Het project leidde tot diverse kennisproducten. Een overzicht:

Artikelen en wetenschappelijke publicaties

Wetenschappelijke publicatie “Changes in breast cancer treatment during the COVID-19 pandemic: a Dutch population-based study” gepubliceerd in ‘Breast Cancer Research and Treatment’. Referentie: Breast Cancer Res Treat 197, 161–175 (2023), https://doi.org/10.1007/s10549-022-06732-y.
Wetenschappelijke publicatie “Cancer detection during the COVID-19 pandemic – experiences in primary care and recommendations for the future” gepubliceerd in gerenommeerd wetenschappelijk tijdschrift ‘Journal of General and Family Medicine’. Referentie: J Gen Fam Med. 2022;00:1-4. Link: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/jgf2.597
Wetenschappelijke publicatie “The Impact of the COVID Pandemic on the Incidence of Presentations with Cancer-Related Symptoms in Primary Care” gepubliceerd in het gerenomeerde wetenschappelijke tijdschrift ‘Cancers’. Referentie: Cancers (Basel). 2022 Oct 30;14(21):5353. doi: 10.3390/cancers14215353. Link: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36358772/
Wetenschappelijk artikel “Impact of COVID-19 and suspension of colorectal cancer screening on incidence and stage distribution of colorectal cancers in the Netherlands” gepubliceerd in ‘European Journal of Cancer’. Referentie: European Journal of Cancer, Volume 161, 2021, 38 – 43, https://doi.org/10.1016/j.ejca.2021.11.008
Wetenschappelijke publicatie “Impact of the COVID-19 Pandemic on Colorectal Cancer Care in the Netherlands: A Population-based Study” gepubliceerd in ‘Clinical Colorectal Cancer’. Referentie: Clinical Colorectal Cancer, Volume 21, Issue 3 (2022), e171 - e178, https://doi.org/10.1016/j.clcc.2022.02.005.
Wetenschappelijke publicatie “Limited impact of the COVID-19 pandemic on colorectal cancer care in the Netherlands in 2020” gepubliceerd in ‘International Journal of Colorectal Disease’. Referentie: Int J Colorectal Dis 37, 2013–2020 (2022), https://doi.org/10.1007/s00384-022-04209-4.
Wetenschappelijke publicatie “Impact of the COVID-19 outbreak on prostate cancer care in the Netherlands” gepubliceerd in ‘Cancer Treatment and Research Communications’. Referentie: Cancer Treatment and Research Communications, Volume 31, 2022, 100553, ISSN 2468-2942, https://doi.org/10.1016/j.ctarc.2022.100553.
Wetenschappelijke publicatie “Fewer head and neck cancer diagnoses and faster treatment initiation during COVID-19 in 2020: A nationwide population-based analysis” gepubliceerd in ‘Radiotherapy and Oncology’. Referentie: Radiotherapy and Oncology, Volume 167, 2022, 42 - 48. Link: https://doi.org/10.1016/j.radonc.2021.12.005.
Letter to the editor “Response to “Head and neck cancer diagnoses and faster treatment initiation during COVID-19: Correspondence” gepubliceerd in ‘Radiotherapy and Oncology’. Referentie: Radiotherapy and Oncology, Volume 169, 2022, 146 - 147. Link: https://doi.org/10.1016/j.radonc.2022.01.029.
Wetenschappelijke publicatie “The impact of the COVID-19 pandemic on keratinocyte carcinoma in the Netherlands: Trends in diagnoses and magnitude of diagnostic delays” gepubliceerd in ‘Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology’. Referentie: J Eur Acad Dermatol Venereol, 36: 2022, 680-687. https://doi.org/10.1111/jdv.17976.
Wetenschappelijke publicatie “The Impact of the COVID-19 Pandemic on Bladder Cancer Care in the Netherlands” gepubliceerd in ‘Bladder Cancer’. Referentie: Bladder Cancer, vol. 8, no. 2, 2022, pp. 139-154, https://doi.org/10.3233/BLC-211608.
Wetenschappelijke publicatie “Impact of the COVID-19 pandemic on diagnosis, stage, and initial treatment of breast cancer in the Netherlands: a population-based study” gepubliceerd in ‘Journal of Hematology & Oncology’. Referentie: J Hematol Oncol (2021) 14:64. https://doi.org/10.1186/s13045-021-01073-7.
Wetenschappelijke publicatie “Impact of the suspension and restart of the Dutch breast cancer screening program on breast cancer incidence and stage during the COVID-19 pandemic” gepubliceerd in ‘Preventive Medicine’. Referentie: Preventive Medicine, Volume 151, 2021, 106602, ISSN 0091-7435, https://doi.org/10.1016/j.ypmed.2021.106602.
Wetenschappelijke publicatie “Impact of COVID-19 and suspension of colorectal cancer screening on incidence and stage distribution of colorectal cancers in the Netherlands” gepubliceerd in ‘European Journal of Cancer’. Referentie: European Journal of Cancer, Volume 161, 2021, 38 – 43, https://doi.org/10.1016/j.ejca.2021.11.008.
Verslag congres Therapie op maat in Nederlands Tijdschrift voor Oncologie, jaargang 18, mei 2021.
Rapportage ”Kankerzorg in de anderhalvemeter-samenleving, wat is jouw ervaring”, december 2020.
Rapportage “Zorggebruik” op basis van DHD data over verrichtingen, november 2021.

(Online) filmateriaal

Toelichting op studies naar de impact van COVID-19 op de borstkankerzorg zoals gepresenteerd tijdens het San Antonio Breast Cancer Symposium, San Antonio, Texas, 6-10 december 2022. Beschikbaar via oncologie.nu.
Toelichting op studies naar de impact van COVID-19 op de diagnostiek, behandeling en beloop van borstkanker zoals gepresenteerd tijdens het San Antonio Breast Cancer Symposium, San Antonio, Texas, 7-10 december 2021. Beschikbaar via oncologie.nu.

(Online) educatiemateriaal

Resultaten zijn geïntegreerd in onderwijsprogramma’s van de huisartsopleiding. Geïmplementeerd in Utrecht, aangeboden aan andere faculteiten. Dit is geplaatst op de (afgeschermde) leeromgeving van huisartsopleiding Utrecht: www.elo.huisartsopleidingutrecht.nl
Resultaten zijn geïntegreerd in onderwijsprogramma’s van de geneeskunde opleiding aan de Universiteit Utrecht bij. Tevens aangeboden aan andere faculteiten. Dit is geplaatst op de (afgeschermde) leeromgeving van de geneeskunde opleiding Utrecht: uu.blackboard.com.
ZonMw podcast Uitgestelde Zorg, 9 mei 2022.
Podcast voor Nederlands Tijdschrift voor Oncologie, 9 juni 2021: https://www.ntvo.nl/podcast/prof-dr-sabine-siesling/.
E-learning MEDtalks Oncologische zorg in het COVID tijdperk: wat hebben we geleerd op 13 en 19 januari 2021.

Wetenschappelijke presentaties

Poster presentaties over de impact van COVID-19 op borstkankerzorg tijdens het San Antonio Breast Cancer Symposium op 6-10 december 2022. Naar aanleiding daarvan is een podcast voor oncologie.nu gemaakt, zie (online) filmmateriaal.
Orale presentaties COVID en kanker Symposium over de impact van COVID-19 op de kankerzorg (huisartsenzorg, ziekenhuiszorg en ervaringen patiënten/professionals), totaal overzicht van alle studies die uitgevoerd zijn binnen het project, 1 december 2022.
Orale presentatie over impact van COVID-19 op de huisartsenzorg voor CanTest International School for Cancer Detection Research in Primary Care (CanTest), Cambridge, november 2022.
Poster discussie over de impact van COVID-19 op de slokdarm- en maagkankerzorg voor ESMO World Congress GI Cancer, 29 Juni - 2 Juli 2022.
Orale presentatie en poster presentatie over impact van COVID-19 op de huisartsenzorg voor WONCA 28 juni-1 juli 2022.
Orale presentatie over impact van COVID-19 op de huisartsenzorg voor de NHG wetenschapsdag 10 juni 2022.
Orale presentatie over impact van COVID-19 op de huisartsenzorg voor Nederlands Epidemiogisch Conference (WEON2022) op 9 en 10 juni 2022.
Orale presentatie over de impact van COVID-19 op de borstkankerzorg tijdens het San Antonio Breast Cancer Symposium op 7-10 december 2021. Naar aanleiding daarvan is een podcast voor oncologie.nu gemaakt, zie (online) filmmateriaal.
Poster presentatie over de impact van COVID-19 op de darmkankerzorg tijdens het European Network of Cancer Registries congres op 12-14 oktober 2021.
Poster presentatie over de impact van COVID-19 op de huidkankerzorg (niet melanoom) tijdens het European Network of Cancer Registries congres op 12-14 oktober 2021.
Orale presentatie voor NFU-kennisnetwerkbijeenkomst “de patiënt als partner”, 29 juni 2021.
Orale presentatie voor de Patient Acadamy op 22 juni 2021.
Orale presentatie over de impact van COVID-19 op de borstkankerzorg tijdens de Bossche mammadagen op 15 juni 2021.
Orale presentatie over impact van COVID-19 op de huisartsenzorg voor Cancer in Primary Care Conference (Ca-PRI) op 9 en 10 juni 2021.
Orale presentatie over impact van COVID-19 op de huisartsenzorg voor Nederlands Epidemiogisch Conference (WEON2021) op 3 en 4 juni 2021.
Orale presentatie voor Deutsches Netzwerk Versorgungsforschung e. V. op 12 mei 2021.
Orale presentatie over impact van COVID-19 op de borstkankerzorg NABON-BOOG symposium op 21 april 2021.
Orale presentatie Interdiziplinaire konferenz: Quality of Care-Germany, op 19 februari 2021.
Orale presentatie Congres Therapie op Maat op 4 en 5 februari 2021.

Zorg in de palliatieve fase

Van 2020 t/m 2022 is er onderzoek gedaan naar de ervaringen van naasten en zorgverleners van mensen die overleden tijdens de COVID-19 epidemie. Uit dit onderzoek blijkt dat er voldoende medische en verpleegkundige zorg was. Tegelijkertijd hadden de maatregelen tegen de verspreiding van het coronavirus veel impact op de mensen in de laatste levensfase, hun naasten en hun zorgverleners.

De onderzoekers waren erg onder de indruk van alle verhalen die zij hoorden. Ze besloten de ervaringen en verhalen van nabestaanden en zorgverleners te bundelen in het boekje 'Achter een masker van verdriet'.

COVID-19 en kanker