Update kankerdiagnoses tijdens de COVID-19-epidemie

Voorjaar 2020: drie maanden lang minder diagnoses 

Afgelopen zomer constateerden we dat door drie maanden lang minder diagnoses minstens vijf duizend diagnoses nog niet waren gesteld. Als gevolg van de COVID-19-crisis was het aantal nieuwe kankerdiagnoses in maart, april en mei 20-25% lager dan gebruikelijk. Bij huidtumoren daalde het aantal nieuwe tumoren zelfs met de helft. Door een hoger aantal diagnoses in september is deze achterstand ten opzichte van het verwachte aantal diagnoses op basis van voorgaande jaren deels ingehaald. Echter wordt op dit moment in verband met de tweede coronagolf de zorg afgeschaald en is het de vraag in hoeverre de oncologische zorg hieronder zal lijden.

Zomer 2020: diagnoses op peil

In bovenstaande grafiek wordt het aantal nieuwe kankerpatiënten (invasieve kanker) per maand in 2020 vergeleken met het aantal nieuwe kankerpatiënten per maand in 2011 tot en met 2019. De lichtblauwe band geeft de spreiding weer in de periode 2011-2019. Om voorlopige cijfers uit 2020 te kunnen vergelijken met de voorgaande jaren zijn alleen pathologisch bevestigde eerste invasieve tumoren in deze grafiek meegenomen. Van één ziekenhuis kunnen geen voorlopige cijfers worden verkregen en daarom is dit ziekenhuis geheel uit de vergelijking weggelaten. Omdat het absolute aantal kankerdiagnoses in Nederland door de tijd toeneemt als gevolg van bevolkingsgroei en vergrijzing, is de verwachting dat het aantal diagnoses per maand in 2020 aan de bovenkant of boven de blauwe band zou liggen. In maart, april en mei is het aantal nieuwe kankerpatiënten duidelijk lager dan in voorgaande jaren. In juni, juli en augustus is het aantal nieuwe kankerpatiënten op basis van deze voorlopige cijfers weer vergelijkbaar met voorgaande jaren en in september is zelfs sprake van een inhaalslag.

September: inhaalslag bij alle tumorgroepen

In september is er bij alle tumorgroepen sprake van een inhaalslag in aantal diagnoses. Dat wil zeggen dat het aantal diagnoses hoger is dan in week 2 tot en met 8 van dit jaar. Van de meeste tumoren was het aantal diagnoses juni, juli en augustus vergelijkbaar met het verwachte aantal. Bij huidkanker, hoofd-halskanker en kanker van de vrouwelijke geslachtsorganen startte de inhaalslag al eerder in de zomer. Voor andere tumorgroepen was in september ook een inhaalslag te zien.

Ook bij prostaatkanker zijn er nog minder diagnoses gesteld dan verwacht. In het voorjaar was de daling in het aantal diagnoses prostaatkanker groot en in de zomer bleef het aantal diagnoses ongeveer 15% lager dan verwacht. Mogelijk wordt dit verklaard door de terughoudendheid bij mannen zonder of met milde symptomen/klachten, die zich eerder wel bij de huisarts meldden voor een PSA-test, maar dit bezoek aan de huisarts vooralsnog uitstellen. Omdat via deze ‘opportunistische’ screening ook langzaam groeiende prostaatkanker wordt gevonden, waarbij vaak een 'actief volgbeleid' wordt geadviseerd, wordt aangenomen dat de gezondheidsschade van uitgestelde diagnose van deze groep mannen (met laag risico prostaatkanker) beperkt zal zijn. In onderstaande figuur is te zien dat met name bij borstkanker, huidkanker en kanker van de mannelijke geslachtsorganen (met name prostaatkanker) het aantal diagnoses voor 2020 nog niet op het verwachte aantal ligt.

Bevolkingsonderzoeken

De daling van het aantal diagnoses borstkanker en darmkanker betreft de leeftijdsgroep die gescreend wordt bij het bevolkingsonderzoek. Bij borstkanker was na huidkanker de grootste daling van alle tumoren. Deze daling is vanaf week 14 het sterkst bij vrouwen van 50-74 jaar, de leeftijdsgroep die voor het bevolkingsonderzoek wordt uitgenodigd. Bij borstkanker is de incidentie van de grotere tumoren nagenoeg gelijk gebleven. Dit is zichtbaar in gegevens over de stadiumverdeling die beschikbaar zijn tot en met week 17. Bij screening worden met name de kleine tumoren zonder klachten ontdekt. Het bevolkingsonderzoek borstkanker is medio juni gefaseerd weer opgestart. Vanwege de maatregelen rondom Covid-19 ontvangen minder vrouwen dan gebruikelijk een uitnodiging. Het aantal diagnoses borstkanker ligt in 2020 nog steeds lager dan voorgaande jaren. De vraag is echter hoeveel diagnoses later alsnog gesteld zullen worden omdat dit grotendeels langzaamgroeiende tumoren zullen zijn die geen klachten geven.

Bij het bevolkingsonderzoek darmkanker worden veel voorstadia en T1-tumoren gevonden. Vanaf week 18 is de daling van het aantal diagnoses van darmkanker in de screeningspopulatie (55-75 jaar) duidelijk groter dan in de niet-screeningspopulatie. Medio mei is het bevolkingsonderzoek darmkanker gefaseerd weer opgestart. Medio mei is het bevolkingsonderzoek darmkanker gefaseerd weer opgestart. Dit heeft ertoe geleid dat het aantal diagnoses in de screeningspopulatie weer toegenomen is. Er was de afgelopen jaren een daling in aantal nieuwe patiënten met darmkanker. Deze dalende trend en de COVID19 crisis spelen beide een rol in het lagere aantal diagnoses darmkanker in 2020 ten opzichte van voorgaande jaren.

Medio juni is het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker weer gestart. Bij het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker worden met name voorstadia gevonden en daarom is geen effect te verwachten van het tijdelijk stopzetten van dit bevolkingsonderzoek.

Om verdere vertraging in diagnoses te voorkomen is het van het grootste belang dat de bevolkingsonderzoeken gedurende de tweede coronapiek doorgang blijven vinden.  

Monitoring

Niet alleen diagnostiek is uitgesteld, maar ook daar waar uitgebreide ingrijpende behandelingen, die druk leggen op de reeds overbelaste capaciteit van de zorg of de IC, of behandelingen waar de afweer van de patiënt wordt beïnvloed (bijvoorbeeld chemotherapie) wordt uitstel gezien. De gevolgen van de COVID-19-crisis op het aantal kankerdiagnoses, behandelpatronen en uiteindelijk ook de uitkomsten zal IKNL monitoren, in samenwerking met Dutch Hospital Data (DHD), en in nauwe afstemming met de partners van de landelijke Taskforce Oncologie en de Nederlandse Zorgautoriteit. Met overzichten vanuit de Nederlandse Kankerregistratie draagt IKNL bij aan het in kaart brengen van uitgestelde oncologische zorg.

Voorlopige diagnoses

De huidige cijfers betreffen diagnoses uit het Pathologisch-Anatomisch Landelijk Geautomatiseerd Archief (PALGA). Bij een vermoeden op kanker wordt vaak een biopt of een cytologische punctie genomen op basis waarvan de patholoog beoordeelt of er sprake is van kanker. Bij een deel van de kankerpatiënten wordt de diagnose pas gesteld als na een operatieve ingreep tumorweefsel naar de patholoog wordt gestuurd. Bij 5-10% van de patiënten wordt geen biopt, punctie of operatie gedaan. Deze zogeheten ‘klinische diagnoses’ worden pas later door de ziekenhuizen via DHD aan de Nederlandse Kankerregistratie aangeleverd en zijn in deze voorlopige cijfers nog niet meegenomen. Om een goed beeld te geven van de impact op de zorg zijn herhaalde diagnoses van tumoren bij dezelfde patiënt meegenomen, zoals borstkanker links en rechts, en herhaalde plaveiselcelcarcinomen van de huid. In deze voorlopige cijfers zitten ook diagnoses van een aantal niet-invasieve tumoren die normaal gesproken niet mee worden gerekend bij de incidentie van kanker. 

Tijdslijn

• Week 9, donderdag 27 februari: bevestiging 1e patiënt met COVID-19 in Nederland.
• Week 10, zondag 8 maart: 1e week na bevestiging eerste geval COVID-19 in Nederland. Opschaling IC nodig, waardoor prioritering in ziekenhuizen.   
• Week 12, maandag 16 maart: tijdelijke stopzetting bevolkingsonderzoek borstkanker, darmkanker en baarmoederhalskanker door RIVM in opdracht van het ministerie van VWS. 
• Week 14 en 15: Oproep in media om naar huisarts te gaan met klachten, met als eerste 3 april in de Volkskrant en op 10 april een gezamenlijk persbericht van kankerorganisaties. 
• Week 16, vrijdag 17 april - NHG nieuws: geleidelijk hervatten zorg aan niet-coronapatiënten
• Week 20: op maandag 11 mei maakte het RIVM bekend dat de bevolkingsonderzoeken gefaseerd weer op worden gestart. Het bevolkingsonderzoek darmkanker start medio mei als eerste. Het bevolkingsonderzoek borstkanker start medio juni. Het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker start begin juli weer op. 
• Week 20: vanaf maandag11 mei mogen contactberoepen weer aan de slag, waaronder fysiotherapeuten, ergotherapeuten en andere paramedici. Psychologen gaan ook weer vaker patienten live zien ipv via video. Lees meer over mogelijkheden voor ondersteunde zorg op de VerwijsgidsKanker.nl. Oproep zoveel mogelijk thuis te blijven wordt gewijzigd naar blijf thuis bij klachten en vermijd drukte. Samenkomsten tot 10 man toegestaan.
• Week 21: Nieuws over het stap voor stap opstarten reguliere zorg. Nog lang niet alle operatiekamers zijn in gebruik. Poliklinieken worden weer geopend, maar draaien niet op volle kracht. 
• Week 22: Vanaf 2 juni hebben een aantal inloophuizen, met de nodige voorzorgsmaatregelen, hun deuren weer geopend voor mensen die leven met en na kanker. Zie VerwijsgidsKanker.nl.
• Week 42: Het kabinet maakt strengere maatregelen bekend op13 oktober 2020, na een sterke stijging van het aantal covid-besmettingen.

Beperken van de impact

IKNL presenteert deze cijfers samen met de Taskforce Oncologie. De partijen die hierin vertegenwoordigd zijn, zetten zich in om samen de impact van de coronacrisis voor patiënten met kanker zoveel mogelijk te beperken. De Taskforce Oncologie wordt gevormd door de Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties (NFK), Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen (NVZ), de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU), het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG), de Stichting Oncologische Samenwerking (SONCOS) (die de Federatie Medisch Specialisten, FMS, vertegenwoordigt, het Citrienprogramma ‘Naar regionale oncologienetwerken) en IKNL.